Czy trzeba zwracać pieniądze za targi odwołane z powodu epidemii ?

31.03.2020

Czy trzeba zwracać pieniądze za targi odwołane z powodu epidemii ?

Na podstawie rozporządzeń Ministra Zdrowia: z 13 marca 2020 r. w sprawie ogłoszenia na obszarze Rzeczypospolitej Polskiej stanu zagrożenia epidemicznego (Dz. U. 2020 r. poz. 433 z późn. zm.) oraz z dnia  20 marca 2020 r. w sprawie ogłoszenia na obszarze Rzeczypospolitej Polskiej stanu epidemii [Dz. U. 2020 r. poz. 491]  w okresie od dnia 14 marca 2020 r. do odwołania obowiązuje czasowe ograniczenie prowadzenia działalności związanej z organizacją, promocją lub zarządzaniem imprezami, takimi jak targi. Ograniczenie to polega na całkowitym zakazie prowadzenia takiej działalności. Z tego powodu organizatorzy targów w całej Polsce zostali zmuszeni do odwołania zaplanowanych imprez. Po odwołaniu targów wystawcy zaczęli domagać się zwrotu zapłaconych opłat za udział w targach. Organizatorzy targów chcą się dowiedzieć czy muszą zwracać wpłaty czy mogą je potraktować jako zapłatę za udział w targach w przełożonym terminie (na przykład w drugim półroczu 2020 roku albo wręcz w 2021 roku).

1. Odpowiadając na pytanie czy trzeba zwracać pieniądze za targi odwołane z powodu epidemii w pierwszej kolejności trzeba ustalić kiedy targi miały się odbyć. Jeżeli targi miały się odbyć 13 marca 2020 r. lub wcześniej to mogły być zorganizowane bez naruszenia prawa ponieważ zakaz zaczął obowiązywać od 13 marca 2020 r.
2. Po drugie trzeba ustalić czy wystawcy zawierali z organizatorem targów umowę o udział w targach, a jeśli tak było – to jaka była treść tej umowy. Organizatorzy targów mogli stosować uproszczony formularz umowy o udział w targach odsyłający do tzw. ogólnych warunków umowy. Jeśli tak było to trzeba ustalić czy ogólne warunki umów zostały doręczone wystawcom przed zawarciem umowy oraz czy wystawcy mogli z łatwością dowiedzieć się o treści tych ogólnych warunków ponieważ na przykład zostały one umieszczone na stronie internetowej organizatora targów. Zgodnie bowiem z art. 384 § 1 kodeksu cywilnego „ustalony przez jedną ze stron wzorzec umowy, w szczególności ogólne warunki umów, wzór umowy, regulamin, wiąże drugą stronę, jeżeli został jej doręczony przed zawarciem umowy.” Art. 384 § 2 kodeksu cywilnego stanowi, że „w razie gdy posługiwanie się wzorcem jest w stosunkach danego rodzaju zwyczajowo przyjęte, wiąże on także wtedy, gdy druga strona mogła się z łatwością dowiedzieć o jego treści.”
         Po ustaleniu, że ogólne warunki udziału w targach są wiążące w następnej kolejności trzeba przeanalizować ich treść czy zawierają regulację dotyczącą odwołania targów. Może się bowiem zdarzyć, że ogólne warunki udziału w targach przewidują, że organizator targów nie zwraca opłat za udział w targach w razie odwołania targów. Gdyby tak było to nie trzeba zwracać pieniędzy za targi odwołane z powodu epidemii ponieważ ogólne warunki udziału w targach są wiążące.
3. Po trzecie trzeba przeanalizować czy do odwołania targów stosuje się przepis art. 15zp ust. 1 ustawy COVID-19 w brzmieniu nadanym nowelizacją z 31.03.2020 r. {Dz. U, 2020 r. poz. 568]. Zgodnie z tym przepisem „przedsiębiorca prowadzący działalność związaną z organizacją wystaw i kongresów lub działalnością kulturalną, rozrywkową, rekreacyjną i sportową lub organizujący wystawy tematyczne lub imprezy plenerowe w przypadku rozwiązania umowy z klientem, które to rozwiązanie umowy pozostaje w bezpośrednim związku z wybuchem epidemii wirusa SARS-CoV-2, jest zobowiązany zwrócić wpłacone mu przez klienta środki w terminie 180 dni od dnia skutecznego rozwiązania umowy.” Jak widać targi nie zostały wymienione w tym przepisie. Zgodnie z Polską Klasyfikacją Działalności pod pozycją 82.30.Z jest „działalność związana z organizacją targów, wystaw i kongresów.” Ustawodawca w nowelizacji z 31.03.2020 r. pominął słowo „targów.” Ponieważ przepis art. 15zp ust. 1 ustawy COVID-19, jak i cała ustawa COVID-19 jest wyjątkiem od przepisów, które stosujemy w normalnej sytuacji, kiedy nie ma epidemii – obowiązuje zakaz rozszerzającej wykładni wyjątków. Prowadzi to do wniosku, że skoro targi nie są wymienione w przepisie art. 15zp ust. 1 ustawy COVID-19 to ten przepis nie znajduje zastosowania do odwołania targów – pomimo, że podklasa 82.30.Z Polskiej Klasyfikacji Działalności obejmuje organizację, promocję i/lub zarządzanie imprezami, takimi jak targi. Ustawodawca nie odniósł się jednak do PKD więc nie ma podstaw do odwoływania się do PKD. Interpretując prawo nie można też dopisywać słowa, którego w ustawie nie ma. Pozostaje mieć nadzieję że ten błąd zostanie naprawiony przy najbliższej nowelizacji ustawy.

4. Po czwarte jeżeli organizator targów nie zawierał umów o udział w targach, nie stosował ogólnych warunków, ogólne warunki nie wiążą albo nie regulują konsekwencji odwołania targów to ażeby odpowiedzieć na pytanie czy trzeba zwracać pieniądze za targi odwołane z powodu epidemii należy sięgnąć do przepisów kodeksu cywilnego.
   Zgodnie z art. 475 § 1 kodeksu cywilnego „jeżeli świadczenie stało się niemożliwe skutkiem okoliczności, za które dłużnik odpowiedzialności nie ponosi, zobowiązanie wygasa.” Przepis ten reguluje tzw. następczą niemożliwość świadczenia. Niemożliwość świadczenia jest następcza wówczas gdy w chwili zawarcia umowy świadczenie było możliwe do wykonania, lecz później stało się niemożliwe. Brak możliwości zorganizowania targów jest niemożliwością następczą ponieważ zorganizowanie targów było możliwe w chwili zawierania umów z wystawcami, lecz później stało się niemożliwe. Jest to też niemożliwość obiektywna, gdyż żaden organizator targów w chwili obecnej nie może spełnić świadczenia z uwagi na powszechnie obowiązujący zakaz prowadzenia działalności targowej.
   Kluczowe znaczenie ma odpowiedź na pytanie czy jest to niemożliwość trwała czyli czy brak możliwości zorganizowania targów jest trwały czy przemijający ? Przy ocenie cechy trwałości należy mieć na względzie treść świadczenia i treść zobowiązania. Świadczenie to  zachowanie dłużnika zgodne z treścią zobowiązania. Z kolei na treść zobowiązania składa się nie tylko samo świadczenie (czyli  określone działanie lub zaniechanie – w tym przypadku: zorganizowanie targów), ale także termin spełnienia świadczenia (termin targów). Należy więc odróżnić treść świadczenia (zorganizowanie targów) od treści zobowiązania (zorganizowanie targów w określonym terminie). W przypadku jednorazowych wydarzeń takich jak m. in. targi istotnym elementem treści zobowiązania jest termin w jakim targi miały się odbyć. Wystawcy mogą nie być zainteresowani udziałem w targach w innym przełożonym terminie. W przypadku, gdy w pierwotnym terminie nie jest możliwe zorganizowanie targów z uwagi na powszechnie obowiązujący zakaz, należy przyjąć że świadczenie to stało się trwale niemożliwe. Dla oceny trwałości niemożliwości świadczenia nie jest istotne, że przeszkoda ma charakter przemijający bo epidemia kiedyś się skończy. Kluczowa jest tu treść zobowiązania które polegało na tym że określone targi miały się odbyć w określonym terminie. Ewentualna zmiana terminu targów jest istotną zmianą sposobu spełnienia świadczenia, wymagającą zgody wystawców. Zorganizowanie targów w innym terminie nie jest tylko zwykłym niezawinionym przez organizatora targów opóźnieniem w spełnieniu świadczenia ponieważ udział w targach w innym terminie nie zabezpiecza w sposób należyty interesów wystawców. Ponadto nie jest jeszcze znany termin zakończenia obowiązywania zakazu organizowania targów, a zatem obecnie nie jest jeszcze możliwe ustalenie nowego terminu targów. Podsumowując obowiązujący powszechnie zakaz organizowania targów skutkuje niemożliwością zorganizowania tych targów w okresie obowiązywania zakazu i z uwagi na treść zobowiązania i interes wystawców ta niemożliwość ma charakter trwały, a nie przemijający. Tej oceny nie zmienia fakt że epidemia kiedyś się skończy.
5. Umowa między wystawcą a organizatorem targów jest tzw. umową wzajemną w rozumieniu art. 487 § 2 kodeksu cywilnego (umowa jest wzajemna, gdy obie strony zobowiązują się w taki sposób, że świadczenie jednej z nich ma być odpowiednikiem świadczenia drugiej.) Konsekwencje następczej niemożliwości świadczenia wzajemnego reguluje przepis art. 495 § 1 kodeksu cywilnego. Zgodnie z tym przepisem „jeżeli jedno ze świadczeń wzajemnych stało się niemożliwe wskutek okoliczności, za które żadna ze stron odpowiedzialności nie ponosi, strona, która miała to świadczenie spełnić, nie może żądać świadczenia wzajemnego, a w wypadku, gdy je już otrzymała, obowiązana jest do zwrotu według przepisów o bezpodstawnym wzbogaceniu.” Wśród przepisów o bezpodstawnym wzbogaceniu znajdujemy między innymi z art. 409 kodeksu cywilnego. Zgodnie z tym przepisem „obowiązek wydania korzyści lub zwrotu jej wartości wygasa, jeżeli ten, kto korzyść uzyskał, zużył ją lub utracił w taki sposób, że nie jest już wzbogacony, chyba że wyzbywając się korzyści lub zużywając ją powinien był liczyć się z obowiązkiem zwrotu.” Przytoczone powyżej przepisy oznaczają że do rozliczenia między stronami umowy wzajemnej w przypadku następczej i trwałej niemożliwości świadczenia stosuje się przepisy o bezpodstawnym wzbogaceniu. Strona, której świadczenie wzajemne stało się niemożliwe wskutek okoliczności, za które nie ponosi ona odpowiedzialności (czyli organizator targów) staje się wolny od obowiązku zorganizowania targów, lecz traci jednocześnie roszczenie o świadczenie wzajemne (czyli o zapłatę za udział w targach), a jeżeli już otrzymał zapłatę za udział w targach to ma obowiązek ją zwrócić według przepisów o bezpodstawnym wzbogaceniu. W praktyce oznacza to że organizator targów musi zwrócić pieniądze za targi odwołane z powodu epidemii, jeżeli nic innego nie wynika z treści umów zawartych z wystawcami. 
6. Obowiązek zwrotu otrzymanych wpłat za udział w targach może zostać ograniczony wskutek zastosowania art. 409 kodeksu cywilnego, zgodnie z którym obowiązek ten wygasa w razie wyzbycia się, zużycia lub utraty korzyści w taki sposób, że nie jest się już wzbogaconym. W orzecznictwie zgodnie przyjmuje się wąską wykładnię przesłanki zużycia lub utraty korzyści wynikającej z bezpodstawnego wzbogacenia. Wygaśnięcie obowiązku zwrotu świadczenia następuje tylko wtedy, gdy zużycie korzyści nastąpiło w sposób bezproduktywny, tj. gdy wzbogacony, w zamian tej korzyści, nie uzyskał żądnej korzyści zastępczej ani zaoszczędzenia wydatku. Oznacza to, że co do zasady organizator targów nie może potrącić z zaliczki bieżących kosztów prowadzenia swojej działalności gospodarczej, gdyż te koszty powstają niezależnie od otrzymanych wpłat z tytułu uczestnictwa w targach i pokrycie tych wydatków z zaliczek na poczet przyszłych targów stanowiłoby korzyść . Można rozważyć rozliczenie niektórych kosztów kampanii promocyjnej targów, gdy koszty te są związane z działalnością która nie może być już wykorzystana w przyszłości, np. reklama radiowa czy prasowa, banery i bilbordy, przy czym koszty te należy rozliczyć proporcjonalnie w stosunku do wszystkich wystawców i wysokości ustalonego wynagrodzenia. W praktyce oznacza to że organizator targów może obniżyć zwracane kwoty o bezproduktywne wydatki, jakie poniósł na reklamę odwołanych targów – potrącając te wydatki proporcjonalnie z kwot zwracanych wszystkim wystawcom. 
7. W sprawie rozliczeń między organizatorem targów a wystawcą nie należy stosować przepisu art. 394 § 1 kodeksu cywilnego o zadatku ponieważ art. 495 kodeksu cywilnego o wygaśnięciu zobowiązania do świadczenia w umowach wzajemnych stanowi przepis szczególny w stosunku do art. 394 § 2 kodeksu cywilnego.
8. Zawsze organizator targów może zaproponować wystawcom przełożenie terminu targów. W takim wypadku mamy do czynienia z nową ofertą. Wystawcy mogą, ale nie muszą przyjąć tej oferty i mogą zażądać zwrotu wpłaconych kwot.